Kiedy mówimy „Atlantyk”, mówimy o oceanie, który od tysiącleci karmi wyobraźnię, tworzy cywilizacje i niszczy je w jednej chwili, wyznacza granice geopolityczne, inspiruje mitologie i naukę. Jest drugim co do wielkości oceanem na świecie, ale zapewne pierwszym pod względem wpływu na ludzką historię. To właśnie jego wody – od Morza Śródziemnego po Karaiby – były arterią, przez którą przepływały towary, idee i całe narody. I – jak przypomina autor serii NaukowoTV – Atlantyk to ocean, który znamy najlepiej, choć za każdym razem, gdy próbujemy go opracować, okazuje się, że pozostaje nieskończenie tajemniczy.
Atlantyk jako ocean cywilizacji. Skala, która oszałamia
„Ocean Atlantycki jest drugim co do wielkości oceanem Ziemi i czasami nazywa się go najlepiej poznanym oceanem. Jako że Morze Śródziemne jest jego częścią, można powiedzieć, że cywilizacja człowieka w dużym stopniu była związana właśnie z tym oceanem.”
Ciężko o bardziej trafne podsumowanie. Atlantyk to nie tylko geografia. To kolebka kultury, bo właśnie z Morza Śródziemnego – w praktyce będącego jego wewnętrzną zatoką – wyszły pierwsze globalne cywilizacje. Fenicjanie, Grecy, Rzymianie – wszyscy oni korzystali z Atlantyku jak z autostrady przyszłości.
Atlantyk zajmuje 23,5% powierzchni Ziemi – ponad 85 milionów kilometrów kwadratowych. Ma średnią głębokość 3650 metrów i linię brzegową liczącą 112 tysięcy kilometrów. To jakby ktoś obrysował całą kulę ziemską tylko wodą i wstawił ogromną literę S – bo właśnie taki ma kształt ten ocean.
Porównanie z Rosją, największym państwem świata, jeszcze lepiej oddaje skalę. Rosja zajmuje 17 milionów km² – Atlantyk to przestrzeń pięciokrotnie obszerniejsza.
Granice Atlantyku nigdy nie były jednoznaczne. To ocean, który dzieli się wpływami z Indiami, Arktyką i Pacyfikiem:
„Granica z Oceanem Indyjskim przebiega przy przylądku Agulhas, nie Dobrej Nadziei, jak niekiedy się sądzi. Na północy często uważa się, że Morze Norweskie aż po Svalbard to część Atlantyku. Z kolei na zachodzie Atlantyk przez miliony lat miał naturalne połączenie z Pacyfikiem przez Przesmyk Panamski.”
Widać tu wieczną ironiczność geologii. Granice oceanów podlegają tym samym kaprysom co kontynenty – przesuwają się, zanikają, pojawiają się na nowo.
Historia geologiczna Atlantyku. Katastrofy i cudowne eksperymenty natury
Rozciągając się między Ameryką a Eurazją i Afryką, Atlantyk jest produktem rozpadu Pangei.
„W triasie, około 230 milionów lat temu, rozpadł się superkontynent Pangea. To właśnie wtedy pojawiły się pierwsze ryfty, które dały początek północnemu Atlantykowi. Południowy otworzył się w kredzie, wraz z rozpadem Gondwany.”
Atlantyk nieustannie rośnie – co roku rozszerza się o kilka centymetrów, dzięki pracy grzbietu śródatlantyckiego. Jego przeciwieństwem jest Pacyfik, który powoli znika. Dla Ziemi to zwykła wymiana: jeden ocean rośnie, drugi kurczy się.
Atlantyk to scena wielu dramatów. To w jego proto-karaibskich wodach 66 mln lat temu uderzyła asteroida, która zgładziła dinozaury. To przez zamknięcie i ponowne otwarcie Cieśniny Gibraltarskiej 6 mln lat temu doszło do kryzysu mesyńskiego i powodzi zancleańskiej – jednego z największych potopów w dziejach planety.
Właśnie Atlantyk, ze swoją geologią, był laboratorium, w którym narodziła się nowoczesna geologia. Odkrycia dotyczące grzbietu śródatlantyckiego pozwoliły Alfredowi Wegenerowi i jego następcom odtworzyć teorię wędrówki kontynentów i tektoniki płyt. Gdyby nie Atlantyk, moglibyśmy nigdy nie zrozumieć ruchu skorupy ziemskiej.
Podwodny świat Atlantyku – jak steruje pogodą planety?
Atlantyk skrywa cuda, o których laik nie ma pojęcia:
„Na południe od Azorów odkryto las białych węglanowych iglic, sięgających 60 metrów wysokości. To miejsce nazywa się Zaginionym Miastem – system kominów hydrotermalnych aktywny od co najmniej 120 tysięcy lat.”
To nie fantazja fantasy, lecz realne świadectwo wielkiej alchemii Ziemi. Hydrotermalne źródła, kominowe miasta, a także podwodne kaniony – jak kanion Nazare koło Portugalii, gdzie rodzą się najwyższe fale świata (rekordowe 24,4 m) – to miejsca, gdzie Atlantyk zdradza swoje drugie oblicze. Piękne, ale też zabójcze.
To właśnie Atlantyk jest „silnikiem klimatu”. Jego Golfstrom i cyrkulacja termohalinowa decydują o tym, że Europa ma łagodne zimy, a Amazonia deszcze.
„Główna rola to parowanie wód w rejonie Karaibów, zasolenie wód i cyrkulacja globalna. Atlantyk jest najbardziej słonym oceanem, a woda, gdy ochładza się i opada w rejonach północnych, inicjuje prąd globalny.”
Inaczej mówiąc: gdyby Atlantyk „wyłączył się”, świat pogrążyłby się w klimatycznym chaosie.
Na południu oceanu ryczące czterdziestki i wyjące pięćdziesiątki czynią z żeglugi koszmar, a huragany pustoszą Karaiby i południowe stany USA. Atlantyk to ocean żywiołów – nie tylko w sensie symbolicznym.
Atlantyk ludzi
Nie byłoby znanej nam historii bez Atlantyku. To tędy w 1492 roku popłynął Kolumb, a traktat z Tordesillas podzielił świat między Portugalię a Hiszpanię. To Magellan w 1520 roku przepłynął cieśninę swojego imienia, łącząc Atlantyk z Pacyfikiem.
Atlantyk był arterią kolonializmu, piractwa, handlu niewolnikami, przemysłu transatlantyckiego. I do dziś jest główną arterię gospodarczą świata – ropa, gaz, transport morski, rybołówstwo.
Jest także cmentarzem. Tysiące wraków – od galer fenickich po Titanica – spoczywa w jego wodach.
Atlantyk jest jak stary przyjaciel ludzkości – hojny, a jednocześnie okrutny. Kolebka cywilizacji i grób dla tych, którzy uwierzyli, że można go poskromić. Ocean, który „znamy najlepiej” nie dlatego, że rozumiemy jego każdy zakątek – ale dlatego, że przez tysiąclecia to on rozumiał i kształtował nas.
Atlantyk to ocean, w którym odbija się wszystkie oblicza człowieka: genialne (odkrycia geograficzne), podłe (niewolnictwo), wzniosłe (eksploracja kosmosu morskiego) i tragiczne (katastrofa Titanica, wyciek Deepwater Horizon).
Artykuł powstał na bazie wykładu z kanału NaukowoTV, którego autor w charakterystycznym, narracyjnym stylu prowadzi nas przez dzieje oceanów. Atlantyk – ocean historii i geologii – nie jest tylko akwenem. Jest zwierciadłem ludzkości.
